دنیای بی سامان

«دنیای بی سامان» یکی از بهترین کتاب های «امین معلوف» نویسنده لبنانی ساکن فرانسه است که به روانی هرچه بهتر توسط عبدالحسین نیک گوهر از فرانسوی به فارسی ترجمه شده و توسط «نشر نی» در سال ۱۳۹۱ منتشر است. {کتاب های امین معلوف در آمازون}

معلوف که دوران کودکی و جوانی اش را در لبنان سپری کرده و عمیقا با سنت های خاورمیانه ای بزرگ شده با سفر به فرانسه با ارزش های اروپایی نیز آشنا شده است و برداشت ها و جهان بینی واقع گرایانه اش از دنیای امروز را در کتاب «دنیای بی سامان: زمانی که تمدن های مان فرسوده می شوند» بیان کرده است.
معلوف با بیان ویژگی هایی از جهان امروز معتقد است در نظام تک قطبی حاکم شده بعد از سقوط کمونسیم، غرب دیگر به ارزش هایی که در مقابل کمونیستم به آن پایبند بود، وفادار نیست و جهانی سازی فرصتی برای جهانی تقابل هویت های مذهبی و طایفه ای فراهم کرده است. او همچنین از آمریکا به دلیل زیرپا گذاشتن ارزش های اخلاقی و سیاسی بعد از ۱۱ سپتامبر و جنگ های افغانستان و عراق به شدت انتقاد و پیش بینی می کند ماحصل این سیاست ها که با نام «خاورمیانه بزرگ» یا «خاورمیانه جدید» انجام شده است چیزی جز شکوفایی تروریسم و جنگ در منطقه نیست.
این نویسنده لبنانی در این کتاب همچنین به آسیب شناسی نگاه سیاسیون جهان عرب به غرب نیز پرداخته است.
امین معلوف درباره جهان پیش رو نگرانی های عمیقی دارد:  این نگرانی یک شاگرد مکتب روشنگری است که اکنون دستآوردهایش را در معرض تردید و در برخی از کشورها در معرض نابودی می بیند؛ این نگرانی یک شیفته ی آزادی است که به گسترش آن به سرتاسر کره ی زمین باور داشت و اکنون دنیایی برایش آشکار می شود که آزادی، در آن جایی نخواهد داشت؛ این نگرانی یک هوادار گوناگونی هماهنگ فرهنگ هاست که اکنون مجبور است ناظر اوج گیری بنیادگرایی، خشونت، طرد و ناامیدی باشد؛ و این نگرانی قبل از هر چیز به سادگی، نگرانی یک عاشق زندگی است که نمی خواهد به نابودی ای که در کمین اش است، تمکین کند.

کتاب که با سخن مترجم آغاز می شود ۳ بخش با عناوین «پیروزی های فریبنده،‌ مشروعیت های گمشده و یقین های تخیلی» و یک پی گفتار با عنوان «ماقبل تاریخ خیلی طولانی» و نمایه دارد و در ۲۷۰ صفحه منتشر شده است.

پیروزی های فریبنده

«امین معلوف» در «دنیای بی سامان» که در سال ۲۰۰۹ نوشته است، با شرح ویژگی های جهان پس از فرو ریختن دیوار برلین و حملات ۱۱ سپتامبر، درگیری و تروریسم طولانی هویتی و مذهبی را در خاورمیانه مانند وقایع دردناک سوریه پیش بینی کرده است.

• با پایان برخورد میان دو بلوک (شرق و غرب)، از دنیایی که در آن تقسیم بندی اساساً ایدئولوژیک بود و گفت و گو تمامی نداشت، به دنیایی گذر کرده ایم که در آن تقسیم بندی اساساً «هویتی» است و جای کمی برای گفت و گو دارد. هر کس تعلق هایش را به رخ دیگری می کشد، دیگران را تکفیر می کند، خودی ها را بسیج می کند، دشمنانش را شیطانی می نامد، آیا چیز دیگری برای گفتن باقی مانده است؟ رقبای امروز فصل مشترک کمی دارند!
• از زمان سقوط دیوار برلین، پیوسته در دنیایی زندگی می کنیم که در آن تعلق های هویتی، به ویژه مولفه های دینی اش، تشدید شده اند، دنیایی که هم زیستی میان اجتماعات متفاوت انسانی به سبب آن هر روز دشوارتر می شود؛ و دنیایی که در آن دموکراسی در بازار مزایده های هویتی به حراج گذاشته می شود.
• نخبگان دنیای عرب –مسلمان نه توسعه اقتصادی کسب خواهند کرد، نه آزادی های مدنی، نه دموکراسی، نه مدرنیته ی اجتماعی، آن چه نصیب شان خواهد شد چیزی جز نوعی استالینیسم ملی گرا نخواهد بود که از همه ی آنچه مایه درخشش رژیم شوری شده بودند بهره ای نداشت؛ (گفتمان بین المللی، سهم بزرگ در شکست دادن نازیسم در جنگ جهانی دوم، و توانایی اش در ساختن ابر قدرتی نظامی)؛ اما در عوض بدترین عیب هایش را بی کم و کاست کپی کرده بود، از جمله انحرافات بیگانه ستیزی، خشونت های پلیسی و مدیریت ناکارامد اقتصادی اش، همچنین مصادره قدرت به نفع یک حزب، یک دار و دسته و یک رهبر. رژیم لائیک صدام حسین از این لحاظ مثال آموزنده ای است.
• آشکارا در برابر دو تفسیر تاریخ قرار داریم که پیرامون دو ادراک از «دشمن» متبلور شده اند. از نظر بعضی، اسلام قابلیت پذیرفتن ارزش های جهانی تبلیغ شده غرب را دارد؛ از نظر بعضی دیگر، غرب دارای اراده ی استیلای جهانی است که مسلمانان با امکانات محدودی که برایشان مانده است، در برابرش مقاومت خواهند کرد. –عراق هم زمان برای توجیه هر کدام از این تفسیرها کافی است.

  

• ایراد امروز من به دنیای عرب «فقر اخلاقی» اش است. ایراد من به دنیای غرب «گرایش آن به تبدیل وجدان اخلاقی اش به ابزار سلطه» است…. نتیجه این که غرب بی وقفه اعتبار اخلاقی اش را از دست می دهد و مخالفانش کلاً از اعتبار اخلاقی بی بهره اند.
• «بیداری اقتصادی» این ملت های بزرگ شرق بی تردید به مثابه نمایان ترین نتیجه ناکامی سوسیالیسم دیوان سالارانه است. اگر از دیدگاه ماجرای انسانی به موضوع نگاه کنیم جای بسی شادمانی است، اما اگر از دیدگاه غرب نگاه کنیم، شادی با نگرانی آمیخته می شود زیرا این ابرقدرت های جدید صنعتی نه تنها شریک های اقتصادی هستند بلکه همچنین رقبای خطرناک و دشمنان بالقوه اند.
• غرب به ویژه آمریکا درصدد هستند آن چه را که دیگر ممکن نیست با برتری اقتصادی یا با اقتدار اخلاقی حفظ کرد با برتری نظامی حفظ کنند.
• دنیای غرب کور دلی های تاریخی و کمبودهای اخلاقی خاص خودش را دارد.
• من بر سر این باور پابرجا مانده ام که تمدن غربی، بیش از هر تمدن دیگری، خلاق ارزش های عام بوده است اما در انتقال نامناسب آن ناتوان بوده است. قصوری که همه انسان ها از آن زیان دیده اند.
• فرقه گرایی نفی ایده ی شهروندی است و نمی توان بر چنین پایه ای یک نظام سیاسی متمدن بنا کرد.
• این شیفتگی (بعد از حملات ۱۱ سپتامبر) که با شعارهای پرطنین «خاورمیانه بزرگ»، سپس «خاورمیانه جدید» بازتاب یافته است، زمینه ساز جنگی طولانی خواهد بود.
• خطای صدساله قدرت های غربی برخلاف تصور قالب این نیست که خواسته اند ارزش های شان را به بقیه دنیا تحمیل کنند، بلکه درست عکس آن است: قدرت های غربی ارزش های شان را در ارتباط شان با ملت های زیر سلطه پیوسته زیر پا گذاشته اند تا وقتی که این معما حل نشود خطر تکرار همان خطاها وجود خواهد داشت.
• نخستین ارزش «عام گرایی» است، یعنی این که انسان یکی است. گوناگون اما یکی.
• مصیبت غرب، امروز چون دیروز و طی قرن ها، این است که همواره میان تمایلش به مدنی سازی دنیا و اراده اش برای تسلط بر آن تقسیم شده است.
• در غرب، بربریت امروز از جنس ناشکیبایی یا جزم اندیشی نیست، بلکه از جنس تکبر و بی اعتنایی به دیگری است. ارتش آمریکا در بین النهرین باستانی همچون یک اسب آبی در مزرعه لاله فرو می غلتد و به نام آزادی، دموکراسی، دفاع مشروع از خود و به نام حقوق بشر خشونت می ورزد، تخریب می کند و آدم می کشد. پس از مدتی پا به جا گذاشتن هفتصد هزار کشته، با یک عذرخواهی توک زبانی به خانه باز می گردد. می خواسته اند با تروریسم مبارزه کنند اما بازار تروریسم هیچ وقت تا به این حد شکوفا نبوده است.

مشروعیت های گمشده

در فصل دوم کتاب، معلوف با تبیین مشروعیت و ذکر مثال هایی از آتاتورک، خاندان پهلوی، جمال عبدالناصر معتقد است قضاوت دولت آمریکا که روی همه دنیا اثر می گذارد به موجب وکالتی نیست که جامعه جهانی به وی واگذار کرده است و بنابراین مشروعیت اش قابل اعتراض است.

• مشروعیت باعث می شود که ملت ها و افراد بدون فشار زیاد، اقتدار نهادی را که در هیئت انسان ها شخصیت یافته است به پذیرند و آن را حامل ارزش های مشترک بدانند.
• مشروعیت خواه از آن یک شخص باشد خواه یک سلسله پادشاهی، یک انقلاب یا جنبشی اجتماعی، لحظه ای فرا می رسد که دیگر کارساز نیست. آن وقت است که قدرت جدید جانشین قدرت دیگر ومشروعیت جدید جانشین مشروعیتی می شود که از اعتبار افتاده است.
• شجاعت ایستادگی در برابر دشمنانی که به شکست ناپذیری شهرت داشتند و همچنین قابلیت پیروز شدن شان در میدان نبرد برای کمال پاشا مشروعیتش را به ارمغان آورد. این افسر سابق که یک شبه پدر ملت (آتاتورک) شده بود از این پس وکالت بلند مدتی داشت تا به میل خود از تو ترکیه و ترک ها را شکل دهد.
• خاندان پهلوی در ایران برای حفظ قدرت مجبور شد ابتدا با بریتانیایی ها سپس با آمریکا متحد شود یعنی با آن هایی که ملت ایران آنان را چونان دشمنان شکوفایی و کرامت انسانی اش احساس می کرد. در برابر سرمشق آتاتورک، این یک ضد سرمشق است. به کسی که مردم او راحمایت شده ی قدرت های دشمن می شناسند، مشروعیت تعلق نمی گیرد و به هر کاری دست می زنند از نظر مردم بی اعتبار می شود.
• چه بسیار اصلاحات ناکام شده اند چون امضای یک قدرت مورد تنفر مردم پای آن گذاشته شده بود! برعکس چه بسیار اعمال احمقانه تحسین شده اند چون حامل مهر مشروعیت مبارز بودند. رای دهندگان کم تر به اعتبار محتوای پیشنهاد و بیش تر به اعتبار اعتباری که به شخص پیشنهاد دهند دارند یا ندارند، نظرشان را اعلام می کنند.
• برای هر جامعه انسانی فقدان مشروعیت صورتی از بی وزنی است که همه رفتارها را از قاعده مندی خارج می کند. وقتی که هیچ اقتدار و شخصیتی نمی تواند از اعتبار اخلاقی واقعی برخوردار باشد، وقتی که انسان ها به این باور می رسند که دنیا جنگلی است که در آن قانون قوی تر حاکم است و هر ضربه ای مجاز است راهی جز انحراف به سوی خشونت مرگبار، استبداد و هرج و مرج باقی نمی ماند.

یقین های تخیلی

در فصل آخر کتاب، نویسنده بر نقش فرهنگ در ساختن جامعه تاکید می کند: قرن بیست و یکم یا با فرهنگ نجات می باید یا غرق خواهد شد.

امین معلوف دنیا را این گونه می بیند: دنیایی که واگرایی وخیم در روابط بین المللی از مشخصات آن است. دنیایی که طعمه ی قبیله گرایی هویتی خودخواهی لعنتی است و دنیایی که در آن مقبولیت اخلاقی کالایی نایاب است؛ دنیایی که در آن بحران های بزرگ عموماً ملت ها، گروه های اجتماعی، شرکت های بزرگ و افراد را به جای ابراز همبستگی یا سخاوتمندی به سوی حفظ منافع خصوصی شان ترغیب می کند.

• اسلام گرایی سیاسی با برتری یافتن در بطن جامعه های مسلمان و عرب به هزینه ملی گرایی و نیز مارکسیسم، به مغلوب کردن این آموزه ها اکتفا نکرد بلکه سعی کرد آن را با خود همگون و منطبق کند. گویا ترین نمونه آن انقلاب ایران در ۱۹۷۹ است، انقلابی دینی البته اما در عین حال ملی گرا، ضد سلطنت، ضد غربی، ضد اسراییلی و هوادار توده ها مستضعف. سنتزی نیرومند که تاثیری تعیین کننده بر کل دنیای اسلام اعمال خواهد کرد.
• یک درس بزرگ قرنی که به پایان رسید این است که ایدئولوژی ها می گذرند و ادیان باقی می مانند. وانگهی باورهای شان کم تر از تعلق هایشان اما بر پایه تعلق باورهای شان بازسازی می شوند.

• آن چه ادیان را بالقوه تخریب ناپذیر می کند آن است که لنگرگاه هویتی پایداری به پیروان عرضه می کند. در مراحل مختلف تاریخ همبستگی های دیگری جدیدتر و متجددتر –طبقه،ملت- به نظر می رسید اعتبار مسلطی دارند. اما این دین است که تاکنون حرف آخر را زده است.
• دین نشان داده است که به دشواری مستقر می شود، به دشواری مهار می شود و غیر ممکن است آن را ریشه کن کرد. آن هایی که می خواستند آن را به موزه تاریخ بفرستند خودشان خیلی زودتر از وقت به آن جا تبعید شده اند در حالی که دین خودش را شکوفا فاتح و اغلب حتی فراگیر نشان می دهد.
• هر باور دینی مستعد بی نهایت تفسیر است و این تفسیرها بیش تر به مسیر تاریخی جامعه های انسانی بستگی دارند تا به متون مقدس.
• یکی از تراژدی های دنیای اسلام تعدی دائمی سیاست به حوزه دین است.
• از لحظه ای که ملتی تصویر یک برنده را کسب می کند همه آن جه تمدنش را می سازد با نگرشی احترام آمیز مورد توجه تمام دنیا قرار می گیرد.
• پرسشی که برای جامعه های مسلمانان در این عصر عسرت مطرح است رابطه میان دولت و سیاست نیست بلکه رابطه میان دین و تاریخ، دین و هویت و میان دین و عزت است.
• یکی از پیامدهای شوم جهانی سازی این است که فرقه گرایی را جهانی کرده است. سقوط ایدئولوژی ها باعث اوج گیری تظاهرات هویتی و هواداران آن شده است و انقلاب اطلاعاتی نیز شبکه روابط محکم و بی واسطه ای را ورای دریاها بیابان ها و ورای همه مرزها ایجاد کرده است.
• از زمانی که هویت ها بر ایدئولوژی ها غالب آمده اند جامعه های انسانی در برابر حوادث سیاسی برحسب تعلق های دینی شان واکنش نشان می دهند.

پیش از «دنیای بی سامان» دو کتاب دیگر نیز از «امین معلوف» به نام های «هویت های مرگبار» در سال ۱۳۸۹ و «جنگ های صلیبی به روایت اعراب» در سال ۱۳۹۰ توسط استاد عبدالحسین نیک گوهر به فارسی ترجمه شده و نشر نی آن ها را منتشر کرده است.